Deprem-Dirençli Tasarım ⎮ Kent Hakkı için Dayanışma Temelli İyileştirme

6 Şubat 2023 tarihinde 10 ilimizi etkileyen art arda iki büyük depremin sarsıcı etkilerini çaresizlikle takip ediyoruz. Çok geniş bir coğrafyada fiziksel, sosyolojik ve psikolojik bir yıkım yaşanıyor. Yıkımın boyutu göz önüne alındığında üzüntümüz, acımız tarifsiz kalıyor. Bütün şehirlerimizden ihtiyaç tırları, tüm dünyadan yardım ekipleri bölgeye ulaşmaya çalışıyor; koordine edilip arama - kurtarma ve depremzedelerin hayatta kalma sürecini ivedelikle sürdürmek istiyorlar. Zaman daralıyor ve yüzbinlerce insan enkazlar arasında canını kurtarmaya, kayıplarını aramaya ve aynı zamanda kış koşullarında yaşama tutunmaya çalışmakta. Deprem sonrası bugün üçüncü gün. Bölgeye yardım yağıyor olsa bile, bunların planlı bir şekilde organize edilip doğru yerlere yönlendirilmesi konusunda maalesef çok büyük bir iletişim, koordinasyon ve lojistik eksikliği olduğunu görüyoruz. Dirençli kentler yaratmak için bu felaketlerin sebep ve sonuçlarını saptamak, oluşan bu dayanışma ağını ise geliştirerek ilerisi için sürdürülebilir kılmamız önem arz ediyor.

Celal Şengör'ün 6 Şubat'taki TekeTek programında 

levhaların kırılımını 3 tane renkli kartonla anlattığı simülasyonu

Maraş depreminin, özellikle Hatay şehrini yerle bir eden vurucu etkisinin nedenlerini anlamamız ve bir daha tekrarlanmamak üzere derinlemesine araştırmalar yapmamız gerekiyor. Bunun için; Japonya Mimarlar Enstitüsü (JIA) ve Japonya Asismik Güvenlik Örgütü (JASO) tarafından revize edilmiş "Mimarlar için Deprem-Dirençli Tasarım Rehberi" kitapçığından, zemin durumu ve bina yapısı ilişkisini hasar üzerinden gösteren bazı temel bilgileri paylaşmak istiyorum:

• Zemin Yapısı ⎮ Sert ve yumuşak zeminde sismik dalganın hissedilmesi ve binaların direnci
• Hatay'ın alüvyal toprak üzerinde şehirleşmesi, hasarın felaket boyutuna ulaşmasında önemli bir etken.

Yumuşak ve sert zeminde sismik dalgaların hissedilen üstyapısal tepkileri

• Bina Taşıyıcı Sistemi⎮ Zemin yapısına göre üstyapı strüktürü seçimi 
• Rijit iskelet → Yumuşak zeminde
• Esnek iskelet → Sert zeminde daha dirençli.
• Deprem bölgesindeki bütün binaların yıkılmadığını görüyoruz. Bu da; doğru statik hesaplamalar ve düzgün yapısal malzemelerle binaların inşa edilmiş olabileceğine işaret ediyor.

Sert zeminde esnek strüktürlü (ör. ahşap),
yumuşak zeminde de rijit strüktürlü (ör. betonarme)
yapıların hasar oranları daha az

Deprem anı ve sonrası için öncelik her zaman can kayıplarını önlemektir. Binalar hasar görecektir. Afet sonrası yapılacak çalışmalarla planlı ve koordineli bir şekilde önce geçici barınaklara, daha sonra da kalıcı konutlara geçiş sağlanmalıdır. Bu bağlamda, afet sonrasında oluşan konut sorunun ivedilikle çözülmesi gerekir. Çünkü yıkılan evler haysiyet, kimlik ve mahremiyet kaybını beraberinde getirmeleri ile maddi bir kayıptan çok daha fazlasına işaret eder. 

Son depremle de kahrolarak tekrar yüzleştiğimiz üzere ülkemiz bir deprem bölgesidir. Dolayısıyla literatürde de bu konuda çok çeşitli çalışmalar mevcut. Örgütlü bir şekilde yaşamsal gereksinimleri en kısa sürede karşılayabilmek için, AFAD da 2013 yılında "Afet Sonrası Geçici Barınma Üniteleri Fikir Yarışması" düzenlemişti. Maalesef internet üzerinden bu ödüllerin görsellerine ulaşamadım. Sadece dereceye girenlerin isimleri ve 2. mansiyon ödülü görülebiliyor. 

Konfor ve güvenliğin asgari standartlarda sağlandığı afet sonrası geçici barınma alanları hızlı bir şekilde hazırlanmaya başlanmalıdır. Bu ünitelerin tasarım ve uygulama ölçütleri ile tanımları aşağıdaki tabloda detaylı olarak incelenebilir. Acil barınaklardan geçici konutlara geçişteki örgütsel uygulamalar, afetten etkilenen nüfusa hizmet edebilecek korunaklı kapalı alanlara duyulan ihtiyaçla doğru orantılıdır. Bu sebeple geçici barınaklar için çoğu çözüm, hız faktörü göz önüne alındığında kullanıcıların özel durumları gözetilemeden yeterli olmaktansa, kabul edilir bir uygunluktadır. Amaç ise; öncelikle geçici ve nihayetinde de kalıcı konutlar hazırlanana kadar afetzedelerin yaşamlarını devam ettirecek ortamın güvenli ve mahremiyeti koruyacak şekilde sağlanmasıdır. 

Görsel kaynak ⎮ DOI: 10.21324/dacd.936585

1999 yılından beri 24 sene geçti. Beklenen İstanbul depremi için İBB'nin Deprem Zemin İnceleme Müdürlüğü 2019 yılında çok detaylı bir proje ve rapor oluşturdu. Olası bir deprem senaryosunda alınacak önlemler için zemin, bina envanteri dağılımı ve nüfus envanteri dağılımı haritaları hazırlandı. Buna göre; yer sarsıntısı dağılımı haritaları, hasar tahminleri ve tahmini ekonomik kayıplar, yaralı ve can kaybı tahminleri, barınak ihtiyaçlarının tahmini konularında geniş kapsamlı çalışmalar yaptı. Aşağıdaki şekil, bütün raporun şemalaştırılmış metodolojisini göstermektedir.

Olası İstanbul depremi için girdi, envanter ve çıktıların saptanmasına yönelik metodoloji

Hazırlanan raporun vi. sayfasında, İstanbul bina stoku ile ilgili aşağıdaki ifadeler yer almaktadır: 

"Mw=7,5 büyüklüğündeki senaryo depreminde İstanbul’daki binaların ortalama %57’sinin hasar görmeyeceği tahmin edilmektedir. Binaların ortalama %26’sının hafif, %13’ünün orta, %3’ünün ağır ve %1’inin çok ağır hasar görmesi beklenmektedir. İstanbul’da analiz edilen toplam bina sayısı 1.166.330’dur. Ağır ve çok ağır hasarlı binaların aldıkları deprem hasarı onarılamayacak boyutta olmakta ve bu hasar seviyelerindeki binaların yıkılıp tekrar yapılması gereği ortaya çıkmaktadır. Öte yandan orta hasarlı binaların da onarım yerine yıkılp yeniden inşası çoğunlukla daha uygundur. Senaryo depreminde İstanbul’daki binaların ortalama %17’sinin (yaklaşık 194.000 bina) orta ve üstü seviyede hasar göreceği tahmin edilmektedir. Yaklaşık 972.000 binanın ise hasarsız veya hafif hasarlı olması beklenmektedir."

Depremi beklerken bizlerin de yapması gereken hazırlıklar önemli. Dolayısıyla herkesin bir deprem planı olması gerektiği bilinmekte. Afet çantaları hazırlamamız için internette sıklıkla listeler paylaşılmakta. AFAD, deprem sonrası ilk 72 saatte yardım ekipleri ulaşana kadar acil ihtiyaçları giderecek ve önemli eşyaların olduğu çantaları hazırlamanın hayat kurtarıcı bir rol üstlendiğini belirtmekte. Afet ve acil durum çantasının içeriği için burayı tıklayabilirsiniz. FEMA'nın temel afet erzak kiti içeriğindeki öneriler için ise burayı tıklayabilirsiniz. Olası bir afet sonrasında 103.0 Afet FM kanalı üzerinden en güncel bilgilere kesintisiz ulaşabilirsiniz. Bununla birlikte ilk yardım, arama-kurtarma, hayatta kalma becerilerini geliştirecek eğitimlerin hem devlet desteği ile hem de STK çalışmaları ile örgütlenmesi böylesi felaketlerin bir daha yaşanmaması için hayati bir sorumluluk.  

Hepimize sabırlar, metanet ve kolaylıklar dilerim...